Sant Valentin, me ho ped.

Goude bezañ studiet ar c'houbladoù dre ar munud en deus divizet ar sokiologour breizhat Jean–Claude Kaufmann labourat war ouel Valentin. Ul levr emañ paotr Lambal o paouez embann diwar–benn istorioù ha doareoù fest an amourouzien. Ur wech ouzhpenn eo interesus ha souezhus e studiadenn.

• Kozh–douar eo gouel Valentin. En ho levr ganeoc'h eo skrivet e vefe o tont eus al Lupercales, gouelioù dibrenn ar Romaned?

JC KAUFMANN: A–benn ar fin eo red an amzer, gant cheñchamantoù e–giz en ur romant polis. Bez' e oa al Lupercales e–mesk gouelioù amourous miz C'hwevrer, d'ar mare ma krog an devezhioù da hiraat; mare ar C'horaiz hag ar yun ivez. Neuze e oa gwasket ar gevredigezh en he fezh gant an Iliz, gant ur vuhegezh a–stroll: difennoù, redioù, e–keñver ar revelezh dreist–holl. Start e veze d'ar re yaouank. Diwar atiz an Iliz eo aet gouel Valentin war wel, evit stourm ouzh c'hoarioù amourous miz C'hwevrer. En diwezh int bet graet en desped dezhi: evit komz anezho e raed anv a Valentin...

• E miz C'hwevrer eo lidet Meurlarjez ivez. En deizioù–se e veze «ar gaoter o virviñ», emezit–c'hwi. Mougañ ar gouel dirollet–se a glaskas an Iliz ober?

JC KAUFMANN: Ya, da Veurlarjez eo cheñchet penn d'ar vazh, pep tra zo eilpennet: ar re baour a vez gwisket evel pinvideien, ar baotred a vez dilhad merc'hed ganto... Ouzhpenn se e oa festoù amourous, evel al Luppercales. E Roma e kantree paotred hanter–noazh er straedoù, o skourjezañ kof ar merc'hed: gouel ar frouezhusted e oa a–benn ar fin. Seurt doareoù ne oa ket ar gristenien evit o gouzañv. Er Vvet kantved e klaskas ar Pab Jelaz Iañ aozañ gouelioù all er memes mare dres, hag ober kontrol dezhi: ar Chandelour, diwar ar ger chandelles, goulaouennoù–koar. Graet kazeg gantañ! Neuze e tivizas krouiñ ur gouel en derc'hent, d'ar 14. Hag en deiz–se e oa aet Valentin da Anaon. E–giz–se en em gavas ar paourkaezh Valentin e–kreiz ar jeu.

• Diouzh ho peus kavet e vije meur a Sant Valentin?

JC KAUFMANN: Ya, eizh da nebeutañ. Unan zo meulet a–enep d'an droug–sant, unan all a–enep da gleñvedoù ar gwini... Met an hini meurañ ne oa ket paeron an amourouzien. Tamm–ha–tamm e voe skrivet ur vojenn diwar e benn. Lizheroù karantez en dije kaset da verc'h e vac'her, da skouer, skrivet war tammoù paper a–stumm gant ur galon.

• Petra a oa gouel an arzhed?

JC KAUFMANN: Er c'hevredigezhioù henañ e oa an arzhed rouaned al loened. Da c'houde e voe al leoned, abalamour dezho da vezañ digustum. Un arouez kreñv e oa an arzhed. Erotek e oa: an dud a grede dezho e c'halle en em barañ gant maouezed zoken, ha difennet e veze ouzh ar merc'hed tostaat ouzh al loened–se. Da zeiz gouel an arzhed e veze paotred kroc'hen–arzh ganto war o chouk, hag e klaskent skrapañ merc'hed o doa kredet pourmen er ruioù en deiz–se. Rust e oa ar gouel da–gentañ–penn, met dre Valentin eo bet cheñchet tamm–ha–tamm.

• Petra a oa ar Valentin?

JC KAUFMANN: Ar galantin a oa da gentañ, un den o hoalañ, o lakaat da c'hoarzhin. Ouzhpenn se eo hardizh ha kalonek ar valentin.

• Hag er Grennamzer?

JC KAUFMANN: Ouzhpenn ar festoù amourous diwar ar maez ha diwar ar bobl a oa. Karantez seven (amour courtois) an hini a oa ivez d'ar c'houlz–se, ur garantez c'hlan: kousket e gwele ar plac'h hep touchañ anezhi e mod ebet, da skouer. Ar garantez seven a oa o tont eus lezioù an aotrouien, pergen eus gevred Bro–C'hall. Eno e ranke an den mougañ e c'hoantegezh. Ur garantez skrijus e oa ivez, ur garantez dic'hallus. Ne oa ket anv a Valentin avat. Gant Othon de Grandson e voe kanet gouel Valentin da–gentañ, er XIVvet kantved, o c'houlenn ali ha sikour digant ar sant en e varzhonegoù trist. Pouezus–bras eo an dra–se, rak lennet e voe gant barzhed saoz a reas memes tra en o bro en un doare skañv. Int eo a reas berzh–bras. Embannet e veze levrioù da zeskiñ skrivañ lizheroù karantez da–geñver gouel Valentin, gant un embannadur dre vicher zoken! Ha diwezhatoc'h e krogas an dud da skrivañ kartennoù–post.

• Er XVIIvet kantved e enebas Sant Frañsez a Sal ouzh ar gouel?

JC KAUFMANN: Ya, klask a reas brudañ douster ha santimantoù an darempredoù etre priedoù. Bez' e oa lotirioù amourous d'ar c'houlz–se. Koubladoù a veze tennet d'ar sort, pe choazet gant re yaouank all. Hervez al lec'h hag ar mare e c'halle bezañ roet ur bouch, pe muioc'h... Ur vezh ruz e oa d'an Iliz, ha d'ar familhoù a felle dezho choaz pried o c'hrouadur. Sant Frañsez a bigne en e gador–brezeg evit sarmoniñ a–enep da ouel Valentin. 

• Hag ar gouel a–vremañ? Eus ar Stadoù–Unanet e vefe deuet?

JC KAUFMANN: Ya, er bloavezhioù 1840, diwar ur gartenn–bost o tont eus Bro–Saoz. Eno e oa diouer a festoù ar seurt. Neuze e veze lidet traoù hep tamm santimant ebet, pa veze digoret ul linenn–houarn nevez, da skouer. Se zo kaoz e reas berzh–bras ar gouel diouzhtu, ur voem! Atizet e voe gant ar c'henwerzh: tiez–embann, tiez–paper... En em c'houlenn a raent penaos diorren ar gouel hag ar business war an dro: perak ne vefe ket kaset ur gartenn d'o skolaerien gant ar vugale, da skouer? Rak se eo dishañval–mik ar gouel e Afrika, etre al lodenn c'hallek o lidañ ar garantez etre priedoù hepken, hag al lodenn saoznek o kas kartennoù–post da vignoned tost ivez.

E Bro–C'hall e voe adlañset gant ar soudarded amerikan goude ar brezel. Un doare da verc'heta ar Gallezed, anat deoc'h: «petra? n'anavezit ket gouel ar garantez? biskoazh!». Evel e Amerika e klaskas lod kenwerzhourien c'hall – bokedourien, ostalerioù – ober godell diwar ar gouel, en aner. Kontrollet strizh e veze ar yaouankizoù d'ar mare–se. Berzh a reas gouel Valentin pa voe tizhet ar c'houbladoù, e fin ar bloavezhioù 1950 ha penn kentañ ar bloavezhioù 1960. Dezho e oa un doare da ziskouez ar romantelezh a ra diouer dezho e–pad ar bloaz. Da baotred zo e oa ur seurt rattrapage bihan ivez... Met o vukañ ouzh ar c'houbladoù eo bet droukziforc'het an dud dizimez: raser les murs a reont da zeiz gouel Valentin. Met cheñchet en deus ar gouel a–hed ar wech dija, piv 'oar penaos e troio an traoù?

• Rebechoù e–leizh a vez graet ouzh gouel Valentin e Bro–C'hall...

JC KAUFMANN: A–dra–sur e c'hall bezañ rebechet doareoù zo eus gouel Valentin. Ar pezh a glever ar muiañ eo: «ur gouel kenwerzhel an hini eo», «ganin–me n'eo ket lidet ar garantez dre urzh», «droch eo ar gouel–se». Met pa'z eer pelloc'h ganti e weler ne vez ket lidet ar garantez a–hed ar bloaz gant ar re a lavar en ober, paotred d'al liesañ. Daoust da se e kendalc'h gouel Valentin da vont war ziorren er bed a–bezh, peogwir o dez an dud c'hoant–bras da ezteuler o santimantoù, er broioù ma n'eur ket libr d'e lidañ dreist–holl.

© diwar an abadenn la Danse des Valentins, la Danse des Mots, RFI, d'ar 14 a viz C'hwevrer 2017.

—— GERIAOUEG ——

EN ANER (en vain, pour rien)

AN AOTROUIEN (les seigneurs)

AN ATIZ (l'incitation)
AR BAC'HER (le geôlier) → TOULL–BAC'H

AR BOUCH = AR POK

BUHEGEZH*, AR VUHEGEZH (les mœurs)

BUKAÑ OUZH (viser, cibler)

AR C'HOANTEGEZH* (l'envie, le désir)

AN DERC'HENT (la veille)

DIBRENN (licencieux, sans retenue) → PRENNAÑ

AN DIOUER A (le manque de)

DRES (exactement, précisément)

AN DROUG–SANT (l'épilepsie)

DROUKZIFORC'HIÑ (discriminer)
EN EM BARAÑ (s'accoupler) → PAR

EUR (on est)

HOALAÑ (charmer)

KANTREN, KANTRE- (errer)

KORAIZ, AR C'HORAIZ (le Carême)

AL LEZ* (la cour)

MEULIÑ (louer)

OBER GODELL* (faire fortune)

PERGEN (notamment)

AR REVELEZH* = AR SEKSELEZH*

SKOURJEZAÑ (fouetter)

SKRAPAÑ (dérober; kidnapper)