Glifozat.

Katalonia.

Sant Valentin, me ho ped.

Goude bezañ studiet ar c'houbladoù dre ar munud en deus divizet ar sokiologour breizhat Jean–Claude Kaufmann labourat war ouel Valentin. Ul levr emañ paotr Lambal o paouez embann diwar–benn istorioù ha doareoù fest an amourouzien. Ur wech ouzhpenn eo interesus ha souezhus e studiadenn.

• Kozh–douar eo gouel Valentin. En ho levr ganeoc'h eo skrivet e vefe o tont eus al Lupercales, gouelioù dibrenn ar Romaned?

JC KAUFMANN: A–benn ar fin eo red an amzer, gant cheñchamantoù e–giz en ur romant polis. Bez' e oa al Lupercales e–mesk gouelioù amourous miz C'hwevrer, d'ar mare ma krog an devezhioù da hiraat; mare ar C'horaiz hag ar yun ivez. Neuze e oa gwasket ar gevredigezh en he fezh gant an Iliz, gant ur vuhegezh a–stroll: difennoù, redioù, e–keñver ar revelezh dreist–holl. Start e veze d'ar re yaouank. Diwar atiz an Iliz eo aet gouel Valentin war wel, evit stourm ouzh c'hoarioù amourous miz C'hwevrer. En diwezh int bet graet en desped dezhi: evit komz anezho e raed anv a Valentin...

• E miz C'hwevrer eo lidet Meurlarjez ivez. En deizioù–se e veze «ar gaoter o virviñ», emezit–c'hwi. Mougañ ar gouel dirollet–se a glaskas an Iliz ober?

JC KAUFMANN: Ya, da Veurlarjez eo cheñchet penn d'ar vazh, pep tra zo eilpennet: ar re baour a vez gwisket evel pinvideien, ar baotred a vez dilhad merc'hed ganto... Ouzhpenn se e oa festoù amourous, evel al Luppercales. E Roma e kantree paotred hanter–noazh er straedoù, o skourjezañ kof ar merc'hed: gouel ar frouezhusted e oa a–benn ar fin. Seurt doareoù ne oa ket ar gristenien evit o gouzañv. Er Vvet kantved e klaskas ar Pab Jelaz Iañ aozañ gouelioù all er memes mare dres, hag ober kontrol dezhi: ar Chandelour, diwar ar ger chandelles, goulaouennoù–koar. Graet kazeg gantañ! Neuze e tivizas krouiñ ur gouel en derc'hent, d'ar 14. Hag en deiz–se e oa aet Valentin da Anaon. E–giz–se en em gavas ar paourkaezh Valentin e–kreiz ar jeu.

• Diouzh ho peus kavet e vije meur a Sant Valentin?

JC KAUFMANN: Ya, eizh da nebeutañ. Unan zo meulet a–enep d'an droug–sant, unan all a–enep da gleñvedoù ar gwini... Met an hini meurañ ne oa ket paeron an amourouzien. Tamm–ha–tamm e voe skrivet ur vojenn diwar e benn. Lizheroù karantez en dije kaset da verc'h e vac'her, da skouer, skrivet war tammoù paper a–stumm gant ur galon.

• Petra a oa gouel an arzhed?

JC KAUFMANN: Er c'hevredigezhioù henañ e oa an arzhed rouaned al loened. Da c'houde e voe al leoned, abalamour dezho da vezañ digustum. Un arouez kreñv e oa an arzhed. Erotek e oa: an dud a grede dezho e c'halle en em barañ gant maouezed zoken, ha difennet e veze ouzh ar merc'hed tostaat ouzh al loened–se. Da zeiz gouel an arzhed e veze paotred kroc'hen–arzh ganto war o chouk, hag e klaskent skrapañ merc'hed o doa kredet pourmen er ruioù en deiz–se. Rust e oa ar gouel da–gentañ–penn, met dre Valentin eo bet cheñchet tamm–ha–tamm.

• Petra a oa ar Valentin?

JC KAUFMANN: Ar galantin a oa da gentañ, un den o hoalañ, o lakaat da c'hoarzhin. Ouzhpenn se eo hardizh ha kalonek ar valentin.

• Hag er Grennamzer?

JC KAUFMANN: Ouzhpenn ar festoù amourous diwar ar maez ha diwar ar bobl a oa. Karantez seven (amour courtois) an hini a oa ivez d'ar c'houlz–se, ur garantez c'hlan: kousket e gwele ar plac'h hep touchañ anezhi e mod ebet, da skouer. Ar garantez seven a oa o tont eus lezioù an aotrouien, pergen eus gevred Bro–C'hall. Eno e ranke an den mougañ e c'hoantegezh. Ur garantez skrijus e oa ivez, ur garantez dic'hallus. Ne oa ket anv a Valentin avat. Gant Othon de Grandson e voe kanet gouel Valentin da–gentañ, er XIVvet kantved, o c'houlenn ali ha sikour digant ar sant en e varzhonegoù trist. Pouezus–bras eo an dra–se, rak lennet e voe gant barzhed saoz a reas memes tra en o bro en un doare skañv. Int eo a reas berzh–bras. Embannet e veze levrioù da zeskiñ skrivañ lizheroù karantez da–geñver gouel Valentin, gant un embannadur dre vicher zoken! Ha diwezhatoc'h e krogas an dud da skrivañ kartennoù–post.

• Er XVIIvet kantved e enebas Sant Frañsez a Sal ouzh ar gouel?

JC KAUFMANN: Ya, klask a reas brudañ douster ha santimantoù an darempredoù etre priedoù. Bez' e oa lotirioù amourous d'ar c'houlz–se. Koubladoù a veze tennet d'ar sort, pe choazet gant re yaouank all. Hervez al lec'h hag ar mare e c'halle bezañ roet ur bouch, pe muioc'h... Ur vezh ruz e oa d'an Iliz, ha d'ar familhoù a felle dezho choaz pried o c'hrouadur. Sant Frañsez a bigne en e gador–brezeg evit sarmoniñ a–enep da ouel Valentin. 

• Hag ar gouel a–vremañ? Eus ar Stadoù–Unanet e vefe deuet?

JC KAUFMANN: Ya, er bloavezhioù 1840, diwar ur gartenn–bost o tont eus Bro–Saoz. Eno e oa diouer a festoù ar seurt. Neuze e veze lidet traoù hep tamm santimant ebet, pa veze digoret ul linenn–houarn nevez, da skouer. Se zo kaoz e reas berzh–bras ar gouel diouzhtu, ur voem! Atizet e voe gant ar c'henwerzh: tiez–embann, tiez–paper... En em c'houlenn a raent penaos diorren ar gouel hag ar business war an dro: perak ne vefe ket kaset ur gartenn d'o skolaerien gant ar vugale, da skouer? Rak se eo dishañval–mik ar gouel e Afrika, etre al lodenn c'hallek o lidañ ar garantez etre priedoù hepken, hag al lodenn saoznek o kas kartennoù–post da vignoned tost ivez.

E Bro–C'hall e voe adlañset gant ar soudarded amerikan goude ar brezel. Un doare da verc'heta ar Gallezed, anat deoc'h: «petra? n'anavezit ket gouel ar garantez? biskoazh!». Evel e Amerika e klaskas lod kenwerzhourien c'hall – bokedourien, ostalerioù – ober godell diwar ar gouel, en aner. Kontrollet strizh e veze ar yaouankizoù d'ar mare–se. Berzh a reas gouel Valentin pa voe tizhet ar c'houbladoù, e fin ar bloavezhioù 1950 ha penn kentañ ar bloavezhioù 1960. Dezho e oa un doare da ziskouez ar romantelezh a ra diouer dezho e–pad ar bloaz. Da baotred zo e oa ur seurt rattrapage bihan ivez... Met o vukañ ouzh ar c'houbladoù eo bet droukziforc'het an dud dizimez: raser les murs a reont da zeiz gouel Valentin. Met cheñchet en deus ar gouel a–hed ar wech dija, piv 'oar penaos e troio an traoù?

• Rebechoù e–leizh a vez graet ouzh gouel Valentin e Bro–C'hall...

JC KAUFMANN: A–dra–sur e c'hall bezañ rebechet doareoù zo eus gouel Valentin. Ar pezh a glever ar muiañ eo: «ur gouel kenwerzhel an hini eo», «ganin–me n'eo ket lidet ar garantez dre urzh», «droch eo ar gouel–se». Met pa'z eer pelloc'h ganti e weler ne vez ket lidet ar garantez a–hed ar bloaz gant ar re a lavar en ober, paotred d'al liesañ. Daoust da se e kendalc'h gouel Valentin da vont war ziorren er bed a–bezh, peogwir o dez an dud c'hoant–bras da ezteuler o santimantoù, er broioù ma n'eur ket libr d'e lidañ dreist–holl.

© diwar an abadenn la Danse des Valentins, la Danse des Mots, RFI, d'ar 14 a viz C'hwevrer 2017.

—— GERIAOUEG ——

EN ANER (en vain, pour rien)

AN AOTROUIEN (les seigneurs)

AN ATIZ (l'incitation)
AR BAC'HER (le geôlier) → TOULL–BAC'H

AR BOUCH = AR POK

BUHEGEZH*, AR VUHEGEZH (les mœurs)

BUKAÑ OUZH (viser, cibler)

AR C'HOANTEGEZH* (l'envie, le désir)

AN DERC'HENT (la veille)

DIBRENN (licencieux, sans retenue) → PRENNAÑ

AN DIOUER A (le manque de)

DRES (exactement, précisément)

AN DROUG–SANT (l'épilepsie)

DROUKZIFORC'HIÑ (discriminer)
EN EM BARAÑ (s'accoupler) → PAR

EUR (on est)

HOALAÑ (charmer)

KANTREN, KANTRE- (errer)

KORAIZ, AR C'HORAIZ (le Carême)

AL LEZ* (la cour)

MEULIÑ (louer)

OBER GODELL* (faire fortune)

PERGEN (notamment)

AR REVELEZH* = AR SEKSELEZH*

SKOURJEZAÑ (fouetter)

SKRAPAÑ (dérober; kidnapper)

« Esper aet da get ha c'hwervoni ar renkadoù etre ».

Diwar betra eo bet savet al luskad Noz War–Sav? Betek pelec'h e c'hall mont? Petra eo e harzoù? E spioù? Respontoù gant Nicolas Framont, sokiologour, ha Ramon Espinar, kannad spagnol hag ezel da Bodemos.

Ar Portugal eo ar vro gentañ e Europa he deus anavezet ul luskad «imoret», gant Gerçao à rasca – ar rummad a–ruz. E miz Meurzh 2011 e oa, daou viz a–raok an Indignados spagnol. Abaoe eo aet al luskadoù sokial war stankaat e meur a vro e Europa. Perak eo c'hoarvezet ken diwezhat se e Bro-C'hall?

N. FRAMONT: Da gentañ ez eus abegoù sokial hag ekonomikel. Abretoc'h eo c'hoarvezet al luskadoù sokial e Europa ar Su peogwir ez eus degouezhet buanoc'h diaesterioù sokial eno. Daoust da se ne oa ket hañval, ha n'eo ket hañval c'hoazh, an traoù e Bro–C'hall evel e Bro–Spagn pe e Hellaz. Da c'houde ez eus un dra a–bouez all hag a ranker tennañ kont anezhi: er broioù–se eo heuget an dud gant an daoustrolladegezh, e–skoaz Bro–C'hall e–lec'h ma oa ur gouarnamant eus an tu dehou e–pad pell. Neuze e veze maget spi ha fiziañs er cheñchamant tu politikel. Met abaoe 2012 eo aet ar spioù da hesk. Un arouez eo al lezenn El Khomri, o tiskouez pegen tost e vez ar politikerezhioù kaset gant an tu kleiz ouzh re an tu dehou. Al luskad Noz War–Sav zo ennañ kaz ouzh ar politikerezh ensavadel hag ouzh ar strolladoù politikel a zo ar muiañ–niver ganto.

R. ESPINAR: Esper aet da get ha c'hwervoni ar braz eus ar renkadoù etre, sed an dra voutin etre al luskadoù–se, ar pezh en deus lakaet an holl anezho da ziwanañ. A zekvloaziad da zekvloaziad hag a rummad da rummad e oa bet sanket enno ar mennozh e c'halljed bevañ bravoc'h eget ar rummad kent bepred, a–drugarez d'ar Stad–warediat. Hag ar rummad–se en deus meizet ne c'hoarvezje ket ken.

E kêr eo diazezet al luskad. N'eus ket anezhañ war ar maez nag e tro–war–dro ar c'hêrioù. Ur skoilh eo, kea?

R. ESPINAR: Er c'hêrioù bras e krog luskadoù ar seurt atav, gant perzhidi yaouank–flamm. Gwelet eo bet e Bro–Spagn, e Norzh–Afrika, en Island... Met buan e vez entanet gwiskadoù ar boblañs plijet gant al luskadoù–se, war ar maez ha tro–war–dro kêr ivez. Un afer amzer eo. N'eo ket gwellaennoù evit ar gêriz hepken a vez goulennet, dre vras, met cheñch penn d'ar vazh er reizhiad demokratel. A–du emañ kalz gwiskadoù eus ar boblañs gant se. N'eus ket anv eus goulennoù resis ha fetis e–keñver ar strollad–mañ–strollad, met eus cheñchamantoù bras ha don er reizhiad.

N. FRAMONT: Ne vo ket dileuriet ar gevredigezh c'hall ma chom Noz War–Sav e Pariz hag er c'hêrioù bras. Ne vo ket efedus. En deizioù diwezhañ, avat, ez eus bet aozet Nozioù War–Sav e kêrioù bihanoc'h, e Charente–Maritime da skouer. Pe e banlevioù Pariz, e Montreuil. Gant petra e kav harz an emsavoù sokial a–benn ar fin? Peurliesañ e vez tenn an traoù etre demokratelezh hag amzer. Gant ar c'hoant ober demokratelezh e vez graet emvodoù, bodadegoù, gant tud o kaozeal pell. Met re bell e c'hall padout, ha neuze ne c'hall ket tud zo kemer perzh: ar re o deus bugale, ar re o labourat da noz...

Evit poent n'eus penn ebet o skeudenniñ al luskad. Hag ur skoilh eo evit m'en em astennfe al luskad, er c'hontrol d'ar pezh c'hoarvezet e Bro–Spagn, e–lec'h m'eo bet krouet Podemos gant an Indignados?

N. FRAMONT: Dav eo gouzout n'eo ket bet ganet dres Podemos gant ar re Imoret. Ul lodenn eus an emsav zo en em vodet en un dra bennak aet da aozadur politikel. Evit ar mare e kemer perzh an dud en Nozioù War–Sav en o anv–dezho, ha neket evel aozadur politikel. Ha gallout a rafe dont da vezañ un aozadur politikel da c'houde? Gwelet e vo. War a seblant e vefe posupl, gant ma vo nevesaet ar reolennoù penn–da–benn. Da lavarout eo, n'eo ket tud Noz War–Sav tud hag a savfe ur strollad politikel, ha mont war ar renk en dilennadegoù kannad. N'eo ket an aergelc'h tamm ebet. Met un nebeud deizioù hepken eo al luskad, a–bep seurt traoù a c'hall c'hoarvezout.

R. ESPINAR: Dav eo gwelout ha pennoù politikel a c'hall mont war wel tamm–ha–tamm, ha gallout a raint kemer perzh er vuhez politikel, mont war ar renk da–geñver dilennadegoù... Met padout e c'hall al luskad hep penn meur.

© diwar HERVEZ Marc, THORP William, «Le détonateur commun... »,
Society, Pariz, miz Ebrel 2016.

== GERIAOUEG ==

A–RUZ (à la traîne)

AR C'HWERVONI* (l'amertume)

DA HESK = DA GET

AN DAOUSTROLLADEGEZH (le bipartisme)

AN DILENNADEGOÙ KANNAD (les législatives)

DILEURIAÑ (représenter physiquement)

ENSAVADEL (institutionnel)

E–SKOAZ (comparé à)

FETIS (concret)

GWELLAENN*, AR W— (l'amélioration)

AR GWISKAD (la couche)

HELLAZ = GRES

IMORET (indigné)

KAZ, AR C'HAZ (la haine, l'aversion)

KAVOUT HARZ GANT (être limité par)

KENT (précédent)

AL LUSKAD (le mouvement)

MEIZAÑ (percevoir, réaliser)

AR REIZHIAD = AR SISTEM

AR RENKAD* (la classe)

AR SKOILH (l'obstacle, le problème)

AR STAD*–WAREDIAT (l'État–providence)

Breizh-Veur o sachañ he skasoù?

D'an 23 a viz Mezheven e vo dav da Vreizhveuriz votiñ diwar–benn ur c'hraf a–bouez bras: chom e Unaniezh Europa pe kuitaat anezhi. A–viskoazh he deus difennet start ar Rouantelezh Unanet he riegezh, o virout he moneiz hag o nac'h mont e–barzh an takad Schengen. Hiziv emañ an dud etre daou soñj. Hervez ar sontadegoù diwezhañ ez afe an tu gounit gant ar re a fell dezho chom e Europa, met war vihanaat ez a an diforc'h etre an daou du. En abeg da betra?

• Bezañ mestr war he harzoù.

Stourmerien ar Brexit a gav dezho e rank o bro bezañ mestr war he harzoù, evit mirout ouzh an enbroañ. E–mod–se e vefe aesoc'h da Vreizhveuriz kavout fred. Distennet e vefe servij publik ar yec'hed, hag espernet e vefe gwenneien o tigreskiñ ar skoazelloù sokial d'al labourerien europat. Eus Europa e teu an hanter eus an enbroidi – 180.000 diwar 336.000 e 2015, eus broioù ar reter dreist–holl. War–dro 2 vilion a Europiz a c'hounez o bara en tu all da Vor Breizh, hag an tremenerezh frankevit al labourerien a vefe kaoz.

• Bezañ digabestr diouzh reolennoù Brusel

Re a reolennoù hag a baperajoù a vefe sammet war chouk Breizh–Veur gant Brusel, diwar–goust hec'h armerzh. Hervez lod studiadennoù e koustfe reolennoù europat zo un 10 miliard bennak a euroioù d'an embregerezhioù breizhveuriat. E–touez stourmerien ar Breizkuit ez eus kalzik renerien embregerezhioù bihan hag etre. Dezho e vefe pozitivel efedoù an disparti, evit ar produusted koulz hag evit marc'had al labour.

• Espern arc'hant

O kuitaat an UE e paouezfe Breizh–Veur da arc'hantaouiñ budjedoù Europa, da lavarout eo war–dro 12 miliard a euroioù bep bloaz. A–benn 2019–2020 e c'hallfe Londrez espern 28 miliard a euroioù, hervez sifroù ar Financial Times, daoust da fin arskoazelloù arc'hant europat d'al labour–douar ha d'an armerzh.

• Frankizekaat ar c'henwerzh

Kentañ keneskemmer Breizh–Veur eo Europa (45% eus an ezporzhiañ breizhveuriat ha 53% eus an enporzhiañ e 2014). Ar re o tifenn ar Brexit a lavar e vefe frouezhusoc'h ar c'henwerzh e–maez Unaniezh Europa, pell diouzh skoilhoù Brusel. Gallout a rafed marc'hata emglevioù nevez gant Sina, India, ar Stadoù–Unanet ha broioù war ziorren e Azia pe e Amerika ar Su. Kement–se ne vefe ket sinet diwar–goust an eskemmoù gant an UE, rak kendalc'het e vefe ganto, e–giz Suis pe Norvegia hiziv an deiz.

• Kavout he riegezh en–dro

O kuitaat Europa e kavfe Breizh–Veur he souvereniezh en–dro. Ur vro doujet e chomfe, galloudus en ABU, o kemer perzh dre wir en e Guzul Surentez.

© diwar VAN DRE SCHUEREN Y., Cinq raisons qui poussent les Britanniques à quitter l'UE,
24heures.ch, d'ar 25 a viz C'hwevrer 2016.

GERIAOUEG

ABU = Aozadur ar Broioù Unanet (ONU)

DIGABESTR (libre)

DISTENN (détendu)

DIWAR–GOUST (aux dépens de)

AN ENBROAÑ (l'immigration)

ENPORZHIAÑ (importer) ≠ EZPORZHIAÑ

FRANKIZEKAAT (libéraliser)

KENESKEMMER, AR C'H— (le partenaire commercial)

KRAF, AR C'HRAF (le point [couture, discussion])

AR RIEGEZH* = AR SOUVERENIEZH*

AR SKOILH (l'obstacle, le problème)

AN TREMENEREZH FRANK (la libre circulation)

Ukraina: un tiriad aet war vrasaat

 UKRAINA (1772 – 1914)

UKRAINA (1922 – 1954)

© diwar MARCHAND Pascal, Atlas géopolitique de la Russie, Éditions Autrement, Paris, 2007.

Hollande e Turkia.

Ur veaj daou devezh–pad e Turkia emañ François Hollande o vont d'ober. E–touez an temoù a vo anv anezho emañ an emezellañ ouzh Unaniezh Europa. Abaoe 1999 emañ Turkia war ar renk; hogen evit poent n'eus bet skoulmet emglev ebet – peurgetket abalamour da Giprenez. Gant padelezh ar c'hendivizoù ez eus deuet kerse en Durked, ur boblañs yaouank anezhi – 29 bloaz eo ar c'heitad oad eno.

En deiz a hiziv ne vefe nemet an hanter eus an Durked a–du evit emezellañ ouzh an UE. N'eus nemet 22% anezho o telc'her spi, o krediñ eo gallus ar mont e–barzh; bez' e oa 78% eus ar boblañs dek vloaz zo. «Ni a gav deomp omp gwelet evel tud a renk izel gant Europiz. Evel ma vijemp tud fall pe alouberien dre natur, abalamour deomp bevañ er–maez eus an harzoù» eme Vurat, ur mezeg yaouank eus Istanbul. «Da skouer, Europiz a gred start dezho emaomp o vont da zivroañ du–hont, ha pa ne fell ket deomp mont kuit ac'hann. Amañ eo gwelloc'h–gwell stad an armerzh abaoe dek vloaz.»

Eus tu Europa, kreñv eo an enebiezh e broioù zo evel Bro–Alamagn ha Bro–C'hall. Hervez ur sontadeg embannet gant an IFOP, 17% eus ar Frañsizien hepken a vefe a–du evit degemer Turkia en UE. E 2003 e oa 46% anezho. D'al liesañ e vez nac'het an emezellañ o tegas arguzennoù a bep seurt: an diforc'hioù sevenadurel koulz ha relijiel, an aon rak an enbroañ hag an diaesterioù ekonomikel.

Oc'h embann fraezh ha sklaer e oa a–enep mont tre Turkia en Europa en doa sachet Nicolas Sarkozy bec'h warnañ e Turkia: «din–me e tle Turkia hag Unaniezh Europa kaout darempredoù ar strishañ ar gwellañ, hep tizhout ar mont e–barzh. E gwirionez, ne vefe spletus na d'an eil na d'eben», a lavaras hennezh e 2011. E–pad e resped e voe yen–sklas an darempredoù etre an div vro. Abaoe m'emañ François Hollande e penn ar vro e esper an Durked e c'hallo an traoù gwellaat.

E–kerzh e veaj e vo ret da François Hollande reiñ lañs en–dro d'an darempredoù gant Bro–C'hall hag Europa. War a lavar hennezh e vo kendalc'het gant ar c'hevraouiñ met «ne zeuio ket Turkia e–barzh Unaniezh Europa e–kerzh ar pempbloaziad–mañ».

An armerzh a zo da vezañ lakaet war ar stern ivez: etre 2009 ha 2012, dindan beli Sarkozy eta, eo aet war vihanaat tamm an embregerezhioù gall e Turkia (eus 6% da 3%).

© Hollande en Turquie : le délicat dossier de l'adhésion à l'Union européenne,

le Parisien.fr, d'ar 26 a viz Genver 2014.

GERIAOUEG

AC'HANN (d'ici, depuis ici)

AN ALOUBER (l'envahisseur)

EMEZELLAÑ OUZH (adhérer à)

FRAEZH HA SKLAER (très clairement)

HA PA (même si)

AN HARZOÙ (les frontières)

KERSE (de la frustration)

KEVRAOUIÑ (négocier)

KIPRENEZ (Chypre)

PEURGETKET (notamment)

AR RESPED (le mandat)

SPLETUS ≈ FROUEZHUS