Didrouz ha dilabous.

Div studiadenn graet war hir dermen zo bet embannet o disoc'hoù er sizhun–mañ. An eil gant Mirdi Broadel an Istor Naturel, graet e Bro–C'hall a–bezh; eben gant ar CNRS, graet e Deux–Sèvres. Hañval an disoc'hoù anezho: digresket a–vras an niver a laboused war ar maez, abaoe pemzek vloaz, un drederenn anezho peurliesañ. Er metoù gounezet dreist–holl e vefe kriz an traoù. Modoù labour–douar stankoc'h–stankañ a vefe kaoz. Pennadkaoz gant Grégoire Loïs, bezrener Viginature.

«Ya, gwir eo, gallout a rafe bezañ. Setu pezh diskouezet gant hor studioù. C'hoarvezet e oa dija gant lod gouennoù chom hep gouzañv ha bevañ gant Mab–den. Gallet hor boa degas en–dro lod anezho. Hiziv eo dishañval–mat an traoù avat. Buan–abominapl ez a an niver a laboused war zigresk er metoù gounezet. An holl ouennoù laboused gwitibunan zo digresket o foblañs er c'hompezennoù, en ur ober 23 bloaz: un drederenn eus an alc'hwedered, hogos an holl glujiri... Laboused ordin ivez zo gouzañvet an traoù ganto: pintiged, mouilc'hi, dubeed... Ne vo ket cheñchet hor buhez deomp–ni hep al laboused; hogen ur seblant fall an hini eo: n'haller ket bevañ war ar maez, rak lazhet eo hon endro ganeomp.»

«Buan en deus cheñchet al labour–douar e Bro–C'hall, ha lod gouennoù n'int ket bet evit en em gustum ouzh an doareoù nevez. Brasoc'h–brasañ ar parkeier, stankoc'h–stankañ ar produioù chimik... Aet eo an niver a laboused war zigresk da–heul hini al laboused hag ar plantoù war–vord ar parkeier hag ar gwenodennoù. Al laboused ivez a ra diouer dezho tachennoù goudor, tachennoù stank ar boued warno.»

«Efedoù o deus al louzeier–amprevaned a ra ar gouerien ganto. Lazhet an amprevaned ganto, raloc'h–ralañ ar gwenan war ar maez... Sellit ouzh gwerenn–dal ho karr–tan: aes eo gwelout ez eus nebeutoc'h a amprevaned hiziv eget ugent vloaz zo. Ar c'hwiled–du, da skouer, c'hwiled ordin, zo digresket o foblañs a 85%. E Alamagn eo hañval an traoù: –75% a amprevaned–nij, hervez ur studi skolveuriek.

Al laboused a vev diwar c'hreun zo debret amprevaned ganto zoken, d'ar mare kentañ, goude aet e–maez ar vi. Ezhomm protein o deus ar poñsined, e penn kentañ o buhez, hag aze emañ an dalc'h en dazont. Hep ar boued–se e vo bihanoc'h–bihanañ an niver a laboused.»

«Memes tra zo degouezhet gant gouennoù zo er c'hêrioù, evel ar filipiged. N'eo ket gouzañvet feurioù uhel ar CO2 en aer gant laboused all. War an dro eo bet merzet ganeomp n'ae ket ar gouennoù laboused war zigresk er metoù hanter–naturel, er c'hoadoù da skouer. Abaoe 1989 ez eus efedoù fall war an endro abalamour d'an doareoù labourat stank, abaoe ma n'eo ket rediet gant ar PAC ken labourat war gozhennoù, abaoe m'eo kresket priz ar gwinizh, abaoe ma vez dreist–temzet gant nitratoù evit dreist–proteinañ ar gwinizh, abaoe ma reer gant an neonicotinoides... Ar re–se a c'hallfe bezañ bet buanaet an digresk ganto abaoe 2016.»

«Dav kelaouiñ, kizidikaat al labourerien–douar. Ha mont war–du ar gounid ekologel. Ober gant modoù produiñ padus, oc'h ober gant gounezouriezh, neket gant temzoù. Ober ma vo bihanoc'h ar parkeier, ma vo hiroc'h an troioù trevadoù. Gwareziñ ha plantañ tachennoù goudor, evel girzhier ha tachennoù dindan leton, e–lec'h ma c'hallo bevañ gouennoù, re a bollen en o mesk. E–giz gouelec'hioù eo deuet an takadoù labour–douar hiziv. Lec'h ebet ken evit ar gouennoù. N'hallont ket dreistbevañ ken.»

«Didrouz e c'hallfe bezañ ar plaenennoù dindan ed, neuze. Mat eo boueta ar blanedenn, sur, met perak en ober diwar he c'houst? Gwelloc'h ober gant doareoù doujus ouzh ar bevliesseurted, evit talañ ouzh ar gwallreuz ekologel–se. Pep boud bev eo ar vevliesseurted, ni en o zouez.»

«Ganeomp–ni e c'hall bezañ cheñchet an traoù. N'eo ket dibosupl talañ ouzh an emdroadur–se. Evit cheñch penn d'ar vazh eo dav labourat diwar an dachenn labour a zo pennkaoz anezhañ: al labour–douar. Kaset ganeomp disoc'hoù hor studioù da ministrererezh an Endro e deroù ar bloaz. Emichañs e vo divizet arbenoù fetis.»

© diwar ZILIANI Virginie, Disparition des oiseaux: "Nos campagnes ne sont pas vivables", L'Obs, d'an 20 a viz Meurzh 2018.

—— GERIAOUEG ——

AN ARBENN (la mesure)

BEVLIESSEURTED* (la biodiversité)

AR C'HWIL–DU (le carabe)

AR FEUR (le taux)

GARZH* / GIRZHIER (haie/s)

AR GOUDOR (le refuge)

GOUENN (l'espèce; la race)

AR GOUELEC'H = AN DEZERZH

GOUNEZOURIEZH (l'agronomie)

GOUNIT, GOUNEZ- (cultiver; gagner)

AR GWALLREUZ (la catastrophe)

GWERENN*–DAL (le pare-brise)

GWITIBUNAN (tous sans exception)

KOUER = LABOUR–DOUAR

KOZHENN* (la jachère)

KOMPEZENN* = PLAENENN*

AR METOÙ (le milieu)

TEMZAÑ (amender, mettre de l'engrais)

TREIÑ TREVADOÙ (rotation des cultures)

Glifozat.

Aet ar maout glas gant al Liger-Atlantel.

Abaoe pell e oa plaset mat al Liger–Atlantel e loreadeg an ekologiezh, aozet bep bloaz gant ar gelaouenn La Vie. Da–geñver an 10vet hini eo bet priziet Bro–Naoned a–benn ar fin. Un tiriad dibar e lec'hioù naturel eo al Liger–Atlantel. Intrudu a bep seurt a gemer ivez e annezidi evit cheñch an traoù: labour–douar bio, energiezhioù nevez... Gwareziñ an endro a zleer ober eno avat: n'eo ket gwall vat kalite an aer ha hini an dour, hag en entremar emeur c'hoazh gant raktres aerborzh Kernitron–al–Lann...

al Lenn–Veur, er mervent d'an Naoned

«Dispar eo hon takadoù naturel: genoù al Liger, ar Briwer, ar paludoù–holen... Dav eo deomp ober ganto, gant an diorren greantel (Airbus, chanterioù sevel bigi Sant–Nazer) ha gant ul labour–douar a berzh mat» eme Philippe Grosvalet, prezidant kuzul departamant al Liger–Atlantel. «Bep bloaz ez eus sachet 15.000 annezad nevez, gant kalite bevañ hor bro. Kement a dud hag e kêr Sant–Nazer en ur ober pemp bloaz! Ober ganto a zleomp ivez».

Kostez Gwenrann e ouzer mat pegen bresk eo ar paludoù–holen. «E–pad ar bloavezhioù 1960 - 1970 e felle d'ar bolitikerien diskar anezho, ha sevel un hent–tizh pevar forzh o kas eus an Naoned d'ar Groazig» eme Fréderic Verger, paluder er Groazig. Hiziv eo gwarezet ar Vro Wenn, ha diwallet mat an holen a–drugarez d'un anvadur a orin kontrollet. Muioc'h eget 300 paluder a labour diwarnañ, hag an darn vrasañ anezho zo ezel d'ar gevelouri «Silinoù Gwenrann». Dastumet e vez ganto ouzhpenn 15.000 tonenn bep bloaz. «Buhezek eo an takadoù gleb. Se zo kaoz e stourm ar baluderien ouzh Kernitron–al–Lann» emezañ.

Re wir. A–hed hor beaj e voe graet anv eus ar raktres kozh–se, gant hogos holl an dud. Gant ar votadeg aozet en departamant hepken, e dibenn miz Mezheven, e oa bet diskouezet splann e oa rannet an dud etre daou du. Emañ an aotrou Grosvalet a–du gant ar raktres: «ar meurgêrioù rannvroel bras o deus ezhomm eus aerborzhioù modern» emezañ. «Met gwir eo o deus lod enebourien ur c'hoant gwirion da amprouiñ doareoù bevañ all».

Ouzhpenn e ZAD Kernitron ez eus takadoù gleb koulskoude. Gwarezet eo al Lenn–Veur, ul lec'h hep e bar abalamour d'e vevliesseurted. «Al Lenn–Veur eo al lenn naturel vrasañ e kompezennoù Bro–C'hall» eme Olivier Hubert, e penn Ti al Lenn–Veur. «Cheñch–dicheñch eo live an dour amañ, gant pradeier izel, gwez–korz, geoteg war–neuñv. An eil gwarezva laboused eo ivez er Frañs, goude ar Camargue». Dianav a–walc'h eo al Lenn–Veur, daoust dezhi da vezañ tost ouzh an Naoned. E 2015 hepken e voe digoret ar mirdi, en un ti profet d'an departamant e 1980 gant ar fronder Guerlain. Didrouz eo al lec'h, «evel ur mor diabarzh», war–bouez fraoñv ar c'hirri–nij o tibradañ er pellder. Etre meurgêr an Naoned hag al Lenn–Veur emañ aerborzh Kastell–Begon, war dachenn kêr Vegon. Hervez ar studiadennoù ne rafe ket droug an trafik d'al laboused. Gwelloc'h e vefe mirout an aerborzh–se zoken, rak un arvar brasañ a vefe kêraozañ douaroù an aerborzh hag e drowardroioù.

Estreget ar glad naturel en deus lakaet Bro–Naoned da vezañ priziet. Barrek eo an departamant e–keñver ar beveziñ padus. 126 KDLP zo, an hanter anezho e meurgêr an Naoned. Perak e reont berzh? «Din ez eus pemp abeg» eme Patrice Hurel. «Bro–Naoned zo ur veurgêr vras en he c'hreiz. Dalc'het ez eus ul labour–douar bihan ha krenn, dre stourmoù ar Gouerien–Labourerien. Diorroet eo bet ar bio. Klouar eo an hin, peadra da c'hounit legumaj. Ha stank eo rouedad lec'hel ar c'hevredigezhioù». E Trelier, da skouer, ez eus 200 familh o kerc'hat boued digant ar KDLP. Lec'hel ha bio eo kement tra gwerzhet ganti: kebell–touseg, bara, formaj–laezh, kig–oan, ha legumaj evel–just. Hanterour ebet: eeun eo al liamm an etre ar broduerien hag an debrerien. 300.000€ eo sifr hec'h aferioù bloaziek. Un toullad tud a laka da vevañ, en o mesk Claire Le Coq, legumajerez e Enorzh abaoe dek vloaz. «Gant teir KDLP eo gwerzhet ma holl frouezh. E–giz–se e c'hall tri den gounit o zamm kreun».

Memes tra eo gant al labour–douar bio. E Bourc'hnevez–Raez, nepell diouzh ar mor ha Geunioù Breizh, o deus Guylain ha Stéphanie ur menaj war o anv. 34.000 litrad laezh bio zo gorroet bep bloaz digant o saout. Gwerzhet eo an hanter: «450€ ar mil litrad, neket 300€ evel al laezh ordin». Treuzfurmet ar peurrest ganto: «1220€ ar mil litrad e vez gwerzhet, peogwir e tegasomp talvoudegezh ouzhpenn». An darn vrasañ zo gwerzhet dre hantererezh div KDLP hag ur stal Biocoop. Da Stéphanie «n'eo ket ar bio ur marc'had dister; labour–douar an dazont ne lâran ket». Lorc'h zo er gouerez o lavarout eo al Liger–Atlantel «ar c'hentañ departamant e Bro–C'hall e–keñver al laezh bio, hag an trede evit an tachennoù labour–douar aet da vio».

Efedus eo labour an departamant e–keñver an energiezhioù nevezadus ivez. Er–maez da Sant–Nazer e vo lakaet 80 rod–avel ac'hann da 2018. Nepell diouzh ar Groazig e vo staliet unan savet gant Skol Greiz an Naoned: un rod–avel war–neuñv. 15.000 a diegezhioù a c'hallfe bezañ pourvezet ganti. «N'eus ket da dermal evit paouez gant an energiezhioù nukleel ha fosil» eme rener ar skol–se. «Chañs hon eus da arnodiñ seurt traoù en hor bro, rak efedoù a vo war al labour».

A–wechoù e sav bec'h rak an teknologiezhioù nevez–se. E Severeg, avat, eo en em gavet lod annezidi e penn kentañ ar bloavezhioù 2000 evit sevel ur «park rodoù–avel keodedel». 11 milion a euroioù a oa ret dastum. Emvodoù o deus dalc'het evit dedennañ tud all, ha 500 o deus postet arc'hant. Gant an departamant ivez eo bet skoazellet ar raktres. D'ar 7 a viz Mae 2016 e krogas ar peder rod da broduiñ tredan. 3.000 tiegezh zo pourvezet ganto. Abalamour da betra o doa boulc'het Alan, Klaoda ha Lionel an afer–se? «'Blam da Blogo. E penn kentañ ar bloavezhioù 1980 e oamp bet hon–tri o vanifestiñ eno».

© diwar NOUAILLAS Olivier, La Loire–Atlantique, une nature engagée, La Vie, d'an 3 a viz Du 2016.

GERIAOUEG

A BERZH MAT = A GALITE

AMPROUIÑ (éprouver)

AN ANVADUR (l'appellation)

ARNODIÑ (expérimenter, tester)

AN ARVAR (le danger)

BEVEZIÑ (consommer)

BEVLIESSEURTED*, AR V— (la biodiversité)

ER–MAEZ DA (au large de)

BEZAÑ EN ENTREMAR (dans l'incertitude)

AR FORZH (la voie)

AR FRAOÑV (le bourdonnement)

AR FRONDER (le parfumeur)

GORREIÑ, GORRO— (traire)

GWIRION (authentique, véritable)

AN HANTEROUR (l'intermédiaire)

HOGOS = KAZI

AN INTRUDU (l'initiative)

KDLP, KEVREDIGEZH EVIT DELC'HER UL LABOUR–DOUAR GANT PEIZANTED (AMAP)

KEODEDEL (citoyen)

KÊRAOZAÑ (urbaniser)

KEVELOURI*, AR GEVELOURI (la coopérative)

KOMPEZENN*, AR G— (la plaine)

AL LOREADEG (le palmarès)

AR MENAJ = AN TI–FEURM

NEVEZADUS (renouvelable)AR SILIN* (la saline)

TERMAL = BEZAÑ ETRE DAOU
AN TIRIAD (le territoire)

WAR–NEUÑV (flottant)

Petra 'po?

Al legumaj n'eus ket blaz al legumaj warno ken. A–raok pell ne vo ket a–walc'h a gig evit an holl. Rouez e teu ar pesked da vezañ er morioù. Klañv e vezer abalamour d'ar pezh debret ganeomp zoken. A–hervez e vo ret–groñs cheñch hon doareoù debriñ en dazont. Met petra emaomp o vont da zebriñ?

• FARDET E VO BOUED GANT MEKANIKOÙ 3D

Diouer a amzer, diouer a youl... Nebeutoc'h–nebeutañ e vez fardet boued er gêr. Brasañ mignon an dud didalvez eo ar skinfornioù en deiz a hiziv. Kevezerezh a vo koulskoude en bloavezhioù a zeu, gant ar mekanikoù 3D. N'eo ket tommañ pe diskornañ a c'hallint ober; keginañ ne lavaran ket. Kerkent hag enaouet an ardivink e krogo e vrec'h da fardañ ur meuz. «Kement–se n'eo ket skiant–faltazi. An teknologiezh–se zo anezhi dija» eme Freddy Thiburce, rener ar Greizenn Geginerezh A–vremañ e Roazhon. Gant un embregerezh katalanat ez eus gwerzhet mekanikoù barrek da aozañ boued diwar danvezioù simpl: sukrerezhioù, gwastili, toazennoù, pizzaoù... «En dazont e vo muioc'h a danvezioù er mekanikoù. Peadra da fardañ diwar e–leizh a sekredoù kegin enrollet pe bellgarget».

• AMPREVANED 'PO?

Skrilhed, kranked–raden, kilheien–raden... Pell zo e reer anv eus an amprevaned: sañset int bezañ boued–marmouz an dazont. Un drederenn eus an dud a zebr amprevaned, e Azia hag e Kreiz–Amerika dreist–holl. Metdister eo ar marc'had–se e Europa. Eno e vez heuget kalz tud gant al loened bihan–se, daoust dezho bezañ temzet, da skouer gant kumin pe sezam. Koulskoude e c'hallfent bezañ debret muioc'h–mui. Hervez Aozadur ar Broadoù Unanet evit ar Magañ hag al Labour–douar e c'hallfent mirout ouzh an naon d'ober e reuz. E–lec'h ar c'hig e c'hallfent bezañ debret: an amprevaned ivez zo e–leizh a brotein enno. Ouzhpenn se eo skañvoc'h efedoù ar produiñ (12 gwech nebeutoc'h a vouedbevezet e–keñver ar c'hig).

• 'PO KET SUKR?

Imbourc'her er CNRS eo Gilles Fumey, ha dezhañ ez aio kuit ar sukr diouzh taol: «par e vo ar brezel ouzh ar sukr d'an hini zo bet ouzh ar butun». Estreget ar stevia a c'hallo e erlec'hiañ. E koadoù trovanel Afrika ar C'hornôg, pergen e Ghana, e vez gounezet frouezh a–vent gant ar c'herez: ar mirakulin. «Irin ar burzhudoù» a vez graet anezho. A–drugarez dezho ne vez ket klevet ar blaz trenk ken gant an empenn: sukret e seblant ur sitroñsenn bezañ evel un aval–orañjez. Padus eo an efedoù, e–tro un eurvezh. Abalamour da lobby ar sukr hag ar c'hwekauzennoù eo berzet e Europa c'hoazh, met er Stadoù–Unanet eo bet meneget evit stourm ouzh an teuc'hder, o reiñ saour d'ar boued digalori.

• LEGUMAJ 'PO?

Abaoe pell e vez ar c'hig pe ar pesked ar meuzioù pennañ, hag al legumaj an eilmeuz, tra ken. Ha cheñchet e vo penn d'ar vazh? Hervez Gilles Fumey «ne vo ket ar c'hig kalon ar meuz ken. Liesseurtoc'h e vo ar magañ. Er rummadoù yaouank ez eus muioc'h a dud kontant da chom hep debriñ kig ingal, debrerien glasvez en o zouez». Evit ar mare eo bihan a–walc'h an niver a zebrerien glasvez e Bro–C'hall (3%), e–keñver Breizh–Veur, da skouer.Raksoñjoù o dez an dud: divlaz e vefe ar meuzioù vejetarian, war–bouez hini ''ar re nebeud''. Aze emañ an dalc'h: ret e vo cheñch sell an dud, diskouez dezho n'eo ket ar meuzioù «glas» un diouer, met un doare da adkavout ar saour. Penn–keginerien zo krog d'en ober, evel Joel Robuchon: «keginerezh an dek bloavezh kentañ eo ar glasvez: ne oar ket an dud pegen mat e c'hall bezañ ur pladad piz–rous, kourjetez pe soja!».

• LOUZEIER 'PO?

Bec'h d'ar chaous ha d'an amann: fardañ yac'h a ranko ar geginerien ober! War ar marc'had ez eus traoù mat dija evit dijeriñ, evit ar startijenn pe evit an difennoù naturel. Evit o brudañ e reer gant anvioù nevez: louzavoued, supervoued... Muioc'h–mui anezho a gavot er stalennoù. Ur benveg meur e tleo ar geginerezh bezañ evit gwareziñ ar yec'hed. Gwerzhet e vo boued rouez evit ar mare, an darn vrasañ anezho gounezet e Amerika ar Su: plantennoù evel an asperjez–mor (38% a brotein), ed evel ar rika–rika...

Produiñ yac'hoc'h, doujañ an natur: a–du emañ Massimo Bottura gant ar mennozh–se. Emañ l'Osteria Fracescanawar e anv, dilennet da gwellañ preti ar bed. «Lakaat an dud da zebriñ yac'hoc'h eo hon dever. N'eo ket dav produiñ muioc'h. Dav eo produiñ gwelloc'h, paouez da foraniñ ken–ha–ken. Er bed a–vremañ ez eus 860 milion a dud naonek, 1.4 miliard a dud dreistpouez, ha 33% eus ar boued taolet d'al lastez».

• TOMATEZ 'PO EN–DRO?

14kg a domatez a vez debret dre zen e Bro–C'hall bep bloaz. Koulskoude e vefe aet blaz ar frouezh–se da get. Piv zo kaoz? Ar greanterezh gounezvouedel, war a lavar Laurent Bergé, an Naonedad e penn AOG tomatez ha konkombrez. «Dibabet ez eus bet lod greun gant an haderien, peogwir e veze goulennet tomatez padus gant an dasparzherezh, rak an treuzdougen. Ar ouenn Daniela, da skouer, a c'hall chom ruz ha tenn he c'hroc'hen e–pad teir sizhun. Blaz n'he deus ket avat». Penaos reiñ saour d'an tomatez en–dro? Er Stadoù–Unanet e klask imbourc'herien zo uhelaat feur ar sukr enno, o kemmañ ar c'henenn SIGLK2. E Bro–C'hall eo dishañval an hentenn. Krog eo ar broduerien da hadañ gouennoù all: «ne fell ket deomp e vo gounezet ar memes tomatez e pep lec'h er bed». Ret eo d'ar vevezerien doujañ ar c'houlzoù–amzer ivez, o prenañ tomatez etre miz Mae ha miz Gwengolo. Ha «kompren eo divlaz an tomatez a c'haller c'hoari tennis ganto: dav eo dibab ar re n'int ket krenn, prenañ ar re dishañval o liv, gounezet gant legumajerien».

• HAMBURGER 'PO?

Ar meuz muiañ debret e oa an hambergerioù e Bro-C'hall e 2015: 1.19 miliard anezho zo bet gwerzhet (+11%). Dibaouez eo ar c'hresk: dre drizek eo bet lieskementet marc'had ar bara–touseg en ur ober trizek vloaz (dre dri evit ar bara pok–ha–pok). «Tamm–ha–tamm eo bet degemeret hag azasaet an hambergurioù ouzh ar boazioù gall. Da gentañ e veze fardet er stalioù fast–food hepken. Arouez ar boued fall e oa neuze, da vare José Bové. Bremañ e kaver burgerioù en holl ostalerioù. Moarvat e vo digoret stalioù adarre, o werzhañ burgerioù a galite» eme Remy Lucas. Kuzulier war ar magañ eo hemañ. Diaes eo dezhañ diouganiñ peseurt meuz a c'hallfe peuriñ e park ar burgerioù, met ar croque–monsieur zo meneget gantañ. Prim e c'hall bezañ debret. Aes e vefe brudañ anezhañ: ur meuz hengounel eo, keginet diwar danvezioù lec'hel, ha «liammet ouzh ar bugaleaj». Gwellaat an doare fardañ a vo ret avat, peogwir e vez «fardet fall hiziv, gant bara fall».

• SOYLENT 'PO?

E–lec'h boutailhoù dour e c'haller prenañ boullouigoù, ur c'hroc'hen bezhin en–dro dezho. En o fezh e c'hallont bezañ lonket. Ha debret e vo e–giz–se en dazont? Er Silicon Valley emañ Rob Rhinehart o klask peuraozañ boued dourennek. Dindan daou vunut e c'haller debriñ e bred o lonkañ ur werennad Soylent. Ret eo meskañ dour gant poultr Soylent, ennañ sodiom, karbohidratoù, protein ha danvezioù ar seurt. Ur banne zo trawalc'h evit gwalc'hañ ezhommoù an den! A–hervez e vefe lonket dija gant embregerien ha tud tik gant ar c'hoarioù video. Hogen n'eo ket bet trec'het an NASA gant ar boutailhoù gwenn–se. Noazus e vefe da spered an astraerien bezañ maget dre zourennoù: ur mare sioul ha plijus e tle ar predoù bezañ. Fall e vefe d'o c'horf ivez: evit lañsañ an dijeriñ e ranker chaokat.

© diwar PEDRO Alexandre, Ce que vous mangerez dans 10 ans, Society, miz Gwengolo 2016.

== GERIAOUEG ==

ANVADUR A ORIN GWAREZET (AOP)

AN ARDIVINK = AR MEKANIK

AZASAAT OUZH (adapter à)

BERZAÑ (interdire)

BEVEZIÑ (consommer)

AR C'HWEKAUZENN* (l'édulcorant)

AN DASPARZHEREZH (la distribution)

AN DEBRER GLASVEZ (le végétarien)

DIDALVEZ (feignant)

DIOUGANIÑ (prédire)

DOURENNEK (liquide)

AN EMBREGER (l'entrepreneur)

FORANIÑ (gaspiller)

GENENN*, AR C'HENENN (le gêne)

GOUENN*, AR OUENN (la variété, l'espèce)

GOUNEZVOUEDEL (agroalimentaire)

AR GREANTEREZH = AN INDUSTRIEZH*

AN IMBOURC'HER (le chercheur scientifique)

KILHOG–RADEN, AR C'H— (la sauterelle)
KRANK–RADEN, AR C'H— (le criquet)

KRENN = RONT

LIESKEMENTIÑ (multiplier)

NOAZUS (nuisible)
PIZ–ROUS (des lentilles)

AR RAKSOÑJ (le préjugé)

AR SAOUR (la saveur)

AR SKRILH (le grillon)

TEMZAÑ (épicer, assaisonner)

AN TEUC'HDER (l'obésité)

TROVANEL (tropical)

COP21.

PETRA ZO WAR AR STERN?

Dazont hor planedenn, na mui, na maez. Plijout a rafe d'ar berzhidi sinañ un emglev redioù ennañ evit ma ne c'hallo ket ar wrez kreskiñ betek re (2° d'ar muiañ e–keñver hini ar c'houlz rakgreantel). En tu all d'ar merk–se e vo gwashoc'h–gwashañ ar reuz, hep mar na marteze, war a lavar ar skiantourien.

PIV EN EM GAVO E PARIS?

Renerien o tont eus 196 broad, en o zouez hini ar Stadoù–Unanet ha hini Sina, da lavarout eo pennoù an div vro o saotrañ ar muiañ gant aezhennoù efed ti–gwer. Bez' e vo ivez miliadoù a dileuridi: politikerien, skiantourien, renerien embregerezh, stourmerien ekolo, kazetennerien... En abeg d'ar gwalldaolioù c'hoarvezet div sizhun zo, avat, eo bet nullet an holl abadennoù ofisiel ha berzet ar manifestadegoù, e Paris koulz hag e lec'h all e Bro–C'hall.

WAR BETRA E VO LAKAET AR GAOZ?

Tro wenn en doa graet emvod Kopenhagen e 2009 abalamour d'an dizemglev a oa etre ar broioù diorroet hag ar re war ziorren. Hini ar bloaz–mañ a vo e bal kavout un diskoulm evit ma'z aio war zigresk an dilaoskadennoù aezhennoù ti–gwer, ha lakaat pep bro da embann fraezh ha sklaer penaos en raio a–benn 2020. Prometet o deus ar Stadoù-Unanet ha Bro–Sina klask diorren ar greantelezhioù glas, ha pellaat diouzh ar glaou, an eoul–maen hag ar gaz.

PERAK OBER FORZH EUS AR COP 21?

Evit Mab–den e vefe skrijus cheñchamant an hin. Gant an ABU eo bet studiet pizh efedoù ar gwallreuzioù naturel c'hoarvezet abaoe 20 vloaz: sec'hor, barradoù–amzer, dourioù–beuz, prantadoù tommder, hag all. Bez' e vije aet 606.000 a dud da Anaon ha gloazet 4.1 million a dud en abeg dezho. Kement–se en dije koustet 300 miliard a dollarioù da nebeutañ.

HAG UN EMGLEV A VO SKOULMET?

Aze emañ an dalc'h: en entremar emeur. Hervez politikerien zo e vefe peadra da vagañ spi memes tra, a–drugarez d'ar c'haozeadennoù niverus ha d'al labour boulc'het a–raok ar COP. Diwar 196 bro ez eus bet 178 evit embann kinnigoù, peurliesañ intrudu emaint e soñj da gemer evit izelaat an ec'hodadoù.

© diwar HJELMGAARD Kim, Paris climate talks: 5 things to know,
USA Today, d'an 30 a viz Du 2015.

———— GERIAOUEG ————

ABU = Aozadur ar Broioù Unanet (ONU)

AN AEZHENN* = AR GAZ

BERZAÑ = DIFENN

BOULC'HAÑ (entamer; entailler)

AN DILAOSKADENN* (l'émission)

AN DILEURIAD (le délégué, le représentant)

EFED TI–GWER (effet de serre)

BEZAÑ EN ENTREMAR (être dans l'incertitude)

GREANTEL (industriel)

AR GWALLREUZ (le désastre)

GWREZ*, AR WREZ (la chaleur; la température)
AN INTRUDU (l'initiative)

NA MUI, NA MAEZ (ni plus ni moins)

SAOTRAÑ (polluer)

Bec'h d'ar panelloù!

Eric Piolle, aotrou maer Grenoble, zo bet dibabet gantañ skarzhañ ar vruderezh diouzh al lec'hioù foran, evit diorren an takadoù ma c'hallo Yann−C'hrenoblat skritellañ. Prometet e oa bet gantañ e−pad ar c'houlzad diwezhañ.

 

A−benn an nevezamzer e vo tennet panelloù zo. Ar c'huzul−kêr zo bet divizet gantañ chom hep adneveziñ ar gevrat sinet gant JCDecaux, an embregerezh vrudet a rae war−dro ar skritellañ hag an arrebeuri−kêr e ruioù Grenoble. N'eus bet bet embannet galv da ginnig ebet kennebeut. Er mod−se e klasko Grenoble «dieubiñ lec'hioù foran e−lech ma c'hallo ar geodedourien skritellañ». E miz Genver e krogo JCDecaux gant al labour divontañ. 326 panell a yelo diwar−wel dindan tri miz.

War−dro 2.000 metrad−karrez a vo gounezet e−giz−se. Kêr C'hrenoble zo bet raktreset ganti plantañ 50 gwez en o lec'h ha labourat gant ar c'hevredigezhioù evit ma vo aesoc'h dezho brudañ o obererezhioù. «Ar wech kentañ e vo en Europa», eme Eric Piolle, paotr EELV dilennet nevez−zo, «diwar atiz an annezidi». Hervez ur sontadeg e savfe a−du an div drederenn eus Grenobliz.

«Ne vo kollet nemeur a wenneien: d'an 31 a viz Kerzu ez aio ar gevrat da get. Ha forzh penaos e vije aet e goust war vihanaat.» Hervez an aotrou maer yaouank, n'eo ket ur redi gwalc'hañ an embregerezhioù; Grenobliz ne lâr ket. «Abalamour d'an Internet emañ ar skritelloù peget war o zremenvan. Skrammoù a vije bet ret deomp staliañ. Gwelloc'h eo ganeomp sevel ur gêr troet war-du an dazont, ur gêr distanet. Se zo kaoz e vo stag ar skritellañ ouzh ar bed sevenadurel, ouzh hor c'harterioù: ganto e vez buhezet ur gêr geodedel, ur gêr startijenn enni. »

Ma seblant laouen annezidi kêr ez eus bet klevet lod anezho o klemm. «Ha kresket e vo an tailhoù?» a c'houlenn an eil; «hañval ouzh Berlin ar Reter e vo kêr» a lâr egile. Matthieu Chamussy, e penn an tu dehou e kuzul−kêr Grenoble, a gav dezhañ ez eo un «diviz dogmatek, tra ken. Petra zo kaoz ne vo ket graet kement gant ar panelloù stag ouzh an arsavioù−bus?». Jérôme Safar, paotr ar PS, a gav dezhañ e «klask (Eric Piolle) kehentiñ diwar−goust Grenoble ha hec'h annezidi: demagogiezh an hini eo».

© diwar MIMAUT Cécile, Grenoble se détourne de la publicité au profit de "sa vie de quartier",
France Info, d'ar Sul 23 a viz Du 2014.

———— GERIAOUEG ————

DIWAR ATIZ (à l'incitation de)

DISTANET (apaisé)

AR GALV DA GINNIG (l'appel d'offres)

GWALC'HAÑ (contenter)

KEODEDOUR, AR C'HEODEDOUR (le citoyen)